Nasz Patron

11 kwietnia 2020 15:00

„… przyjeżdżała tu staruszka ze Słowacji i na kolanach szła od bramy do pomnika.

Płacząc szukała grobu swego syna. Czas nie zawsze goi rany.”

Andrzej Olejko, „Słowackie epizody z polskiego Podkarpacia”, BUKSS, Dębica 2004, s. 217.

Patronem Zespołu Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego jest II Czechosłowacka Brygada Spadochronowa, której historia została wpisana w dzieje Nowosielec, wrześniowy bój 1944 r. „Aleją Śmierci”, i symbol szacunku dla tych, którzy oddali swoje życie na obcej ziemi.

Kiedy po latach gen. Juraj Pivoluska – w 1944 r. dowódca 2 kompanii 1 batalionu – wraca do Nowosielec i widzi zadbaną mogiłę, na której stoi krzyż i rosną kwiaty, mówi do Kazimierza Pomykały ówczesnego Dyrektora Szkoły: „Nigdy Panu tego nie zapomnę. Ja tutaj powinienem leżeć z nimi.” Wówczas historia symbolicznie zatacza koło, a pamięć o zwykłych żołnierzach i „słowackich chłopcach” jak ich nazywali mieszkańcy Nowosielec, pokazuje wartość naszego człowieczeństwa.

W książce Andrzeja Olejki „Słowackie epizody z polskiego Podkarpacia” Wydawnictwo BUKSS, Dębica 2004 [s. 215] tak została opisana pierwsza wizyta gen. Juraja Pivoluski wg relacji Kazimierza Pomykały Dyrektora Szkoły w latach 1965 – 1990.
[…] gen. Pivoluska wziął mnie pod rękę i wyszliśmy na zewnątrz. Zapytał mnie czy obok szkoły są jakieś groby słowackich żołnierzy z okresu wojny? Odpowiedziałem, że tak i podeszliśmy do dwóch nagrobków na mogile zbiorowej. Astry tej jesieni kwitły cudownie, a i otoczenie mogiły robiło wrażenie. Gen. J. Pivoluska z niedowierzaniem podszedł do mogił i dotknął kwiatów jakby chcąc sprawdzić czy nie są cięte i chwilowo włożone do ziemi. Widziałem jego zdziwienie, zapytał mnie, kto opiekuje się tymi grobami, a ja odpowiedziałem, że młodzież szkolna. Wówczas odwrócił się do mnie i powiedział:

- Nigdy Panu tego nie zapomnę. Ja tutaj powinienem leżeć z nimi!

Jeszcze chwilę postaliśmy w milczeniu, myślę, że się modlił, po czym po chwili dołączyliśmy do reszty grupy.

Jaka była historia II Czechosłowackiej Brygady Spadochronowej?

Formowanie Brygady rozpoczęło się 19 stycznia 1944 r., a pierwszy rozkaz został wydany 19 stycznia 1944 r. w Jefremowie. Jednostka liczyła 2807 żołnierzy, a jej dowódcą został ppłk. Vladimir Prikryl. Według składu narodowościowego – po zakończeniu szkolenia – 70% stanowili Słowacy, 15% Ukraińcy (Rusini Zakarpaccy) i 14% Czesi, a tylko 1% obywatele innych narodowości; średnia wieku żołnierzy wynosiła 23 lata.

Szkolenie w Jefremowie, które przeszli żołnierze było wyjątkowo trudne i obejmowało wszystkich łącznie ze sztabem Brygady. 12 godzin dziennie odbywały się ćwiczenia spadochronowe i strzeleckie, a po kursie teoretycznym praktyczne skoki z balonów i z samolotów transportowych Li-2 wykonywane w dzień i w nocy. W pierwszym etapie szkolenia spadochronowego żołnierze wykonali 7675 skoków. Ćwiczono pomimo mrozu i zamieci śnieżnych współdziałanie poszczególnych kompanii i baterii artylerii. W końcu kwietnia 1944 r. żołnierze złożyli egzamin. W ćwiczeniach użyto ostrej amunicji, a desant „na tyły wroga” przy wietrze 9 m/s wykonała wzmocniona 2 kompania 2 batalionu spadochronowego, dowodzona przez por. Schwarza i npor. Čaplovica w czasie 17 min. niszcząc „wrogie lotnisko i składy paliwa”. W okresie szkolenia w Jefremowie żołnierze II Czechosłowackiej Brygady Powietrzno-Desantowej wykonali 16500 skoków spadochronowych, w tym 5884 z pokładów samolotów transportowych Li-2.

Zdjęcia II Czechosłowackiej Brygady Spadochronowej ze zbiorów archiwalnych ZSCKR w Nowosielcach.

Po Jefremowie kolejnym miejscem postoju brygady był Proskurow na Ukrainie, gdzie żołnierze dowiedzieli się o wybuchu powstania na Słowacji. Chcieli walczyć na swojej ziemi, ale ich historia potoczyła się inaczej.

Od 6 do 8 września 1944 r. transporty z kolejowe z żołnierzami jednostki odjechały z Proskurowa przez Tarnopol – Lwów do Przemyśla, gdzie oddziały spadochronowe miały otrzymać zadania frontowe.

Oto jak sytuację wśród żołnierzy latem 1944 r. wspominał por. Juraj Pivoluska:

... Po otrzymaniu informacji, że słowacki naród powstał do walki przeciw siłom niemieckim, które przekroczyły granice kraju w dniu 29.VIII.1944 r., wszyscy oficerowie, podoficerowie i żołnierze zgromadzili się w koszarach na polecenie sztabu Brygady i żądali jak najszybszego przesunięcia Brygady z pomocą Powstaniu. Nikt z nich nie przypuszczał, że stanie się tak w krótkim czasie. A gdy 4.IX.1944 r. odchodził pierwszy transport z 1 batalionem spadochronowym z Proskurowa przez Tarnopol do Przemyśla, a za nim dalsze, wszystko wskazywało na to, że chodzi o przerzut w ramach przygotowań całej Brygady na pomoc Powstaniu. Na końcowej stacji kolejowej czekało każdy transport wielkie zaskoczenie. Tu jednostki dowiedziały się, że Brygada ma być pieszo przerzucona w kierunku na front. To spowodowało spore rozczarowanie wśród żołnierzy i wśród dowództwa. Dlaczego nie lecimy? - to była najczęściej dyskutowana kwestia podczas ciężkiego przemarszu z Przemyśla, lewym brzegiem rzeki San w kierunku na Dynów i Domaradz (10 km na północny-wschód od Krosna). W tym czasie nikt z żołnierzy Brygady nie znał przyczyn wydania takiego rozkazu przez dowództwo 1 Frontu Ukraińskiego. [przypis: J.Pivoluska, 2 československa samostatna paradesantna brigada [w:] Dukla večne żiva 1985, nr 7]

Andrzej Olejko „Słowackie epizody z polskiego Podkarpacia” [s. 165]

Według pierwszych założeń Brygada miała być przerzucona na północ do Stropkova po słowackiej stronie Karpat i z dwoma stacjonującymi tam słowackimi dywizjami – dywizje te miały wypowiedzieć posłuszeństwo Niemcom – otworzyć drogę przez Przełęcz Dukielską i Łupkowską. Niemcy przewidując zachowanie dywizji słowackich z Armii Wschodniosłowackiej gen. A. Malára, zastąpili je oddziałami niemieckimi. Teren przedgórza Karpat Niemcy zamienili w prawdziwą twierdzę przeznaczając do obrony ok. 100 tys. żołnierzy, 2000 dział i moździerzy, 240 czołgów i dział pancernych. W nowych okolicznościach żołnierze II Czechosłowackiej Brygady Spadochronowej otrzymali zadanie typowej jednostki piechoty. Po męczącym marszu – żołnierze pokonali trasę 128 km z Przemyśla w kierunku Dynowa i Domaradza – bataliony przerzucono transportem samochodowym w rejon Sanoka, a 1 batalion spadochronowy obsadził rejon na południe od Nowosielec i Sanoczka. W dworze Gniewoszów – dzisiejsza siedziba ZSCKR w Nowosielcach - zostało ulokowane dowództwo 1 batalionu.

Zdjęcia II Czechosłowackiej Brygady Spadochronowej ze zbiorów archiwalnych ZSCKR w Nowosielcach

13 września 1944 r. nastąpiło natarcie na pozycje niemieckie i rozpoznanie bojem rozpoczęła 2 kompania 1 batalionu dowodzona przez por. Juraja Pivoluskę na odcinku Pisarowce – Jędruszkowce – Pielnia – Zarszyn. Następnie do boju rzucono cały 1 batalion.

W Nowosielcach żołnierze szli od dworu między stawami w kierunku Pielni. Po kilku godzinach uderzenie zatrzymało się w silnym ogniu niemieckiej obrony. W czasie odwrotu, w którym spadochroniarze cofnęli się na północny skraj Nowosielec i Zarszyna, w ogniu broni maszynowej i na minach zginał, co czwarty żołnierz 1 batalionu. Rannych umieszczono m.in. w dworze, a poległych pochowano w zbiorowej mogile przed budynkiem.

Józef Pacek, mieszkaniec Nowosielec w pamięci ma ciągle obraz bitwy o Pielnię.

Słowacy nadeszli od strony Strachociny i zajęli pozycje pod Dębiną. Pola do Pielni były zaminowane przez Niemców i Rosjan. Gdy Słowacy zaatakowali to na tych minach doszło do masakry. We wsi z cywilów pozostało niewiele osób, a mnie i jeszcze jednego mężczyznę sołtys wyznaczył by do dworu przynieść mleko dla rannych gdyż tam był szpital. Wydoiłem krowę i z wiadrem pełnym mleka ruszyliśmy drogą do dworu, gdy nagle Niemcy zaczęli do nas strzelać. Wybuch następował za wybuchem, więc z wiadrami skoczyliśmy do rowu i powoli na czworakach posuwaliśmy się do dworu. Przez całą długą drogę strzelano do nas. Pod dworem zatrzymał nas wartownik, ale widząc, że mamy mleko wpuścił nas do środka. We dworze, w szpitalu, było jak w rzeźni. Wszędzie krew, ranni strasznie jęcząc leżeli jeden przy drugim i słychać było tylko jeden wielki jęk. Oficer, który nas zobaczył uśmiechnął się i podziękował za mleko, które przynieśliśmy tym biedakom. Gdy wyszliśmy na dwór zapytałem wartownika czy mogę chwilę postać - ten się zgodził. Był wieczór, groblą koło stawów jechała furmanka z poległymi żołnierzami, przed dworem zaś był wielki dół w którym zobaczyłem zielone mundury. Przy mnie trzy furmanki przywiozły poległych na minach. Zapytałem wartownika ilu ludzi leży w tym wielkim dole, odpowiedział mi, że ... 150. Gdy zasypano mogiłę, 12 żołnierzy pochowano w pobliżu w pojedynczych grobach.

Andrzeja Olejki „Słowackie epizody z polskiego Podkarpacia” [s. 183]

Po zdobyciu Pielni front przesunął się w stronę gór, a por. Juraj Pivoluska ruszył w kierunku Woli Sękowej. Kiedy po latach już w stopniu generała wrócił do Nowosielec zastał ukwieconą astrami mogiłę żołnierzy II Brygady, którą opiekowali się uczniowie szkoły rolniczej.